หนังสือ สอนเสวนาสู่การเรียนรู้เชิงรุก

การอภิปรายเป็นคำกลางๆ ที่ใช้อยู่ในทุกกรอบปฏิบัติของการสอนเสวนา มีความหมายเชิงลบก็ได้ กลางๆ ก็ได้ หรือเชิงบวกก็ได้ โดยมีคำ ๔ คำที่มีความหมายคาบเกี่ยวต่อเนื่องกันคือ การสนทนา (conversation) การอภิปราย (discussion) การร่วมกันตรวจสอบความคิดหรือข้อโต้แย้ง (deliberation) และการโต้แย้ง (argumentation) 

การอภิปรายมี ๔ ขั้นตอนคือ (๑) การเสนอ (initiating) (๒) การสนอง (eliciting) (๓) การขยายความ (extending) (๔) การได้ข้อยุติ (qualifying) 

ที่จริงเรื่องราวของการอภิปรายมีอยู่ในกรอบปฏิบัติที่ ๑ - ๖ ที่เสนอมาแล้ว และในกรอบปฏิบัติที่ ๘ ที่เป็นตอนต่อไป แต่เนื่องจากการอภิปรายมีความสำคัญมาก จึงสรุปรวมแยกมาเป็นอีก ๑ กรอบปฏิบัติ ดังต่อไปนี้ 

• การเรียนรู้เป็นกระบวนการร่วมมือกันระหว่างผู้เรียนกับผู้สอน และระหว่างผู้เรียนด้วยกันเอง เป็นการสื่อสารสองทาง หรือสานเสวนา ไม่ใช่การพูดฝ่ายเดียวหรือการถ่ายทอดความรู้ ซึ่งหมายความว่าเป็นกระบวนการที่จะต้องเปิดรับ (elicit) ข้อคิดเห็นจากผู้อื่น นำมาผ่านกระบวนการหรือขั้นตอนต่างๆ ภายในตน เพื่อหาความหมายจากโลก 
• การอภิปราย (discussion) กับการโต้แย้ง (argumentation) มีความหมายซ้อนทับกันอยู่มาก คือเป็นกิจกรรมที่มีการขยายความได้ทั้งเชิงเห็นด้วยและโต้แย้ง มีการขยายความในเชิงทำให้หลักฐานแน่นหนาขึ้น หรือให้หลักฐานโต้แย้งก็ได้ หรือขยายสู่การแสวงหาความหมายใหม่ (exploratory) หรือสู่ประเด็นเชื่อมโยง (expand) การฝึกฝนกระบวนการเหล่านี้เป็นการพัฒนาปัญญา 
• การอภิปรายมีกรอบที่กว้าง ทั้งมุมมองอดีต อนาคต มองออกไปรอบข้าง คาดเดาหรือทำนาย จินตนาการ และสร้างสรรค์ โดยครูต้องฝึกศิษย์ให้พูดอย่างมีความรับผิดรับชอบ (accountability) และสร้างความน่าเชื่อถือให้แก่ตนเอง ความรับผิดรับชอบมี ๓ ด้านคือ (๑) รับผิดรับชอบต่อการสร้างสรรค์ชั้นเรียนให้เป็นชุมชนเรียนรู้ ไม่เกิดความร้าวฉานด้านมิตรไมตรีระหว่างนักเรียนบางคน (๒) รับผิดรับชอบต่อมาตรฐานการใช้เหตุผล (reasoning) และ (๓) รับผิดรับชอบต่อความรู้หรือข้อเท็จจริงที่มีความแม่นยำ ตรงตามความเป็นจริง การพูดอย่างมีความรับผิดรับชอบ นำไปสู่การอภิปรายที่ก่อผลและคุณค่าสูง 
• การอภิปรายเน้นเพื่อผลกระทบ ๓ ด้านคือ (๑) เพื่อสื่อสาร (๒) เพื่อตรวจสอบความน่าเชื่อถือของข้อมูลหลักฐาน และ (๓) เพื่อให้เกิดความรู้และการเรียนรู้ นั่นคือข้อสรุปจากหนังสือ แต่ผมมีข้อเสนอขยายความว่า การอภิปรายในชั้นเรียนให้คุณค่าในเชิงฝึกปฏิสัมพันธ์ทางสังคม รวมทั้งฝึกทำความรู้จักตนเองด้วย โดยเฉพาะด้านอารมณ์และการควบคุมอารมณ์ ข้อเสนอของผมน่าจะรวมอยู่ในผลกระทบข้อ ๓ แล้ว แต่อยากย้ำเพื่อให้ครูเอาใจใส่คุณค่านี้ด้วย เพื่อจะได้ทำหน้าที่เอื้อหนุนให้ศิษย์ได้ฝึกฝนพัฒนาครบด้านจากการสานเสวนาในชั้นเรียน
• กรอบการจัดการการอภิปราย ควรคำนึงถึง ๔ ปัจจัยคือ (๑) ปฏิสัมพันธ์ อาจอภิปรายร่วมกันทั้งชั้น หรือแบ่งกลุ่มย่อย โดยอาจนำโดยครูหรือนักเรียนก็ได้ (๒) การแบ่งกลุ่มย่อย เพื่อร่วมกันทำงานอย่างสร้างสรรค์ (collaborative) ซึ่งอาจแบ่งย่อยลงไปอีกในบางเวลาเป็นทีมสองคนเพื่อช่วยกันทำงานพูดหรือเขียนตามที่กำหนดให้ลุล่วง (cooperative) (๓) พื้นที่ อาจจัดเป็นแถวแบบห้องเรียน จัดเป็นรูปเกือกม้า หรือจัดเป็นกลุ่ม (๔) เวลา อาจใช้เวลาทั้งคาบในการอภิปราย แต่ควรสลับให้เป็นการอภิปรายกลุ่ม โดยนักเรียนเป็นผู้นำการอภิปรายเป็นช่วงๆ โดยเฉพาะตอนช่วงทำกิจกรรมตามใบงาน แล้วให้กลับมารายงานต่อชั้นรวม
• การอภิปรายใช้หลักการพูดเพื่อเรียนรู้ ดังต่อไปนี้ (๑) พูดเพื่อถาม (interrogatory) : ถาม ตอบ (๒) พูดเพื่อสำรวจไปข้างหน้า (exploratory) : เสนอแนะ คาดเดา ตั้งสมมติฐาน ซักไซ้ไล่เรียง สร้างความกระจ่าง (๓) พูดเพื่อร่วมกันตรวจสอบความน่าเชื่อถือ (deliberative) : ขอฟังเหตุผล ถาม โต้แย้ง ตั้งคำถาม ตั้งสมมติฐาน ท้าทาย ปกป้อง พิสูจน์ความถูกต้อง วิเคราะห์ สังเคราะห์ ชี้ชวน ตัดสินใจ (๔) พูดเชิงจินตนาการ (imaginative) : กำหนดทฤษฎี เสนอเป็นภาพ บอกรายละเอียด บอกความเป็นไปได้ (๕) พูดแสดงความคิด (expressive) : คาดเดา ให้การยอมรับ โต้แย้ง (๖) พูดเชิงประเมิน (evaluative) : ประมาณการ ยืนยัน โต้แย้ง พิสูจน์ความถูกต้อง
• ใช้การพูดเพื่อสอนดังต่อไปนี้ (๑) การอภิปราย (๒) พูดเพื่อร่วมกันตรวจสอบความน่าเชื่อถือ (๓) พูดเพื่อโต้แย้ง
• การอภิปรายใช้การตั้งคำถาม โดยมีหลักการดังต่อไปนี้ 

เป้าหมายของการตั้งคำถามโครงสร้างของคำถาม
ครูต้องฝึกให้นักเรียนเป็นนักตั้งคำถาม โดยมีวิธีดังนี้ (๑) ให้นักเรียนแต่ละคนเขียนคำถามของตนลงบนกระดาษ แล้วนำมารวมกันและจัดหมวดหมู่ของคำถาม (๒) ให้แบ่งกลุ่มย่อย ร่วมกันตั้งคำถาม 

• ใช้การพูดขยายความในการอภิปราย โดยครูพูดใน “จังหวะที่สาม” (ของ IRE/ IRF) เพื่อกระตุ้นให้มีการคิดและพูดต่อ รวมทั้งฝึกให้นักเรียนรู้วิธีถามเพื่อเพิ่มความชัดเจน หรือเพื่อขยายวงความรู้ออกไป เช่น ขอให้พูดอีกที ถามหาข้อมูลหลักฐานหรือเหตุผล ท้าทายหรือยกตัวอย่าง ที่ตรงกันข้าม บอกว่าเห็นด้วยหรือไม่เห็นด้วยพร้อมเหตุผลประกอบ 
• การพูดเชิงโต้แย้ง (argumentation) มีส่วนที่นำมาใช้ในการอภิปรายได้ เช่น ขอให้บอกความหมายให้ชัดเจนยิ่งขึ้น เชื่อมโยงความคิด ตรวจสอบที่มาของคำถาม ประเมินข้อเท็จจริง ใช้ถ้อยคำแสดงเหตุผล 

เงื่อนไขสำหรับการอภิปรายที่ครูเป็นผู้ดำเนินการ

มี ๔ ข้อ ตามที่ระบุไว้แล้วในบันทึกที่แล้ว ได้แก่ (๑) เพื่อให้นักเรียนเกิดการเรียนรู้อย่างได้ผลดี ผ่านการอภิปราย ประการแรกต้องให้นักเรียนพูด เพื่อได้แสดงออกอย่างมีความหมาย และได้รับการรับฟัง และเข้าใจ (๒) ต้องทำให้นักเรียนฟังซึ่งกันและกันอย่างตั้งใจ (๓) การอภิปรายต้องไม่ทำอย่างผิวเผิน นักเรียน ต้องมีการเจาะลึกทำความเข้าใจเหตุผลของตนเอง (๔) เป้าหมายสำคัญที่สุดคือ เพื่อให้นักเรียนทำความเข้าใจเหตุผลของคนอื่น

เงื่อนไขสำหรับการอภิปรายที่นักเรียนเป็นผู้ดำเนินการ

ต้องมีการเตรียมตัวมากหน่อย เริ่มจากการหาตัวนักเรียนที่ทำหน้าที่นี้ ซึ่งมักเป็นการประชุมกลุ่มย่อย และต้องแยกระหว่างนักเรียนชั้นมัธยมซึ่งมีความพร้อมพอสมควรแล้ว กับนักเรียนชั้นประถม

• นักเรียนชั้นมัธยม หนังสือเล่าเรื่องนักเรียนอายุ ๑๓ ปี ดำเนินการอภิปรายกลุ่มย่อยในชั้นได้เป็นอย่างดี โดยดำเนินการ ๔ ขั้นตอนคือ

• นักเรียนชั้นประถม เนื่องจากนักเรียนยังเยาว์มาก เขาแนะนำหลักปฏิบัติ 

ทักษะในการเป็นผู้นำการอภิปรายเป็นทักษะสำคัญที่นักเรียนควรได้ฝึกให้คล่องแคล่ว เพราะเป็นทักษะจำเป็นที่ต้องใช้ตลอดไปทั้งในชีวิตการศึกษา และในชีวิตประจำวัน