หนังสือ สอนเสวนาสู่การเรียนรู้เชิงรุก

ดัชนีบอกความเป็นการสอนสานเสวนาที่ดี มีการวิวัฒนาการเรื่อยมาเกือบ ๒๐ ปี  จากมีจำนวนถึง ๕๑ ข้อ ลงมาเหลือ ๑๕ ข้อในหนังสือ A Dialogic Teaching Companion ดังต่อไปนี้ 


จาก ๑๕ ตัวชี้วัด หนังสือเสนอว่า หากจะหาชุดตัวชี้วัดที่สั้นที่สุด ก็จะเหลือ ๒ ตัวชี้วัดคือ

• การสอนที่ทำให้นักเรียนต้องคิด ไม่ใช่แค่พูดตามที่จำมาจากคนอื่นหรือที่อื่น
• คำตอบที่นำไปสู่คำถามต่อเนื่อง

เรื่องเล่าจากเวทีสานเสวนาเพื่อพัฒนาครู

ความว่าการเรียนรู้สมัยใหม่เป็นที่รู้กันว่าการเรียนรู้แบบ passive มันไม่ทำให้รู้จริง เพราะฉะนั้นการเรียนรู้จะต้องให้เป็น active มากที่สุดเท่าที่จะมากได้ หรือทั้งหมดเลย active learning นี้จริงๆ แล้วคือการ learning by doing เป็นการเรียนรู้ผ่านการกระทำ ทีนี้การพูดเป็นการกระทำอย่างหนึ่ง ก่อนจะพูดต้องคิดก่อนแล้วจึงพูด 

เพราะฉะนั้นการพูดคุยกันนี้ก็เป็นส่วนหนึ่งของ learning by doing และในหนังสือเล่มนี้จะชี้ให้เห็นว่าคำพูดของครูมีสารพัดแบบ แล้วก็มีพลังสูงมากต่อการเรียนรู้ของลูกศิษย์ ถ้าครูมีทักษะในการพูดอย่างเหมาะสมและถูกต้องตามจังหวะจะโคนของการเรียน 

การพูดของครูเพื่อกระตุ้นการเรียนของนักเรียน ตามแบบที่เรียกว่าที่ใช้กันทั่วไป ภาษาฝรั่งเขาเรียกว่า IRE ตัว I คือ initiate เริ่มต้น อาจจะใช้คำถาม อาจจะใช้คำพูดบางคำที่ก่อความสนใจ แล้วให้นักเรียน response คือตัว R ถ้าเป็นคำถามก็ให้นักเรียน response เป็นคำตอบ แล้วตัว E คือ evaluation ครูประเมินว่าเด็กเป็นอย่างไร นี่เป็นแบบที่ใช้กันอยู่โดยทั่วไป แต่ว่าตามหนังสือเล่มนี้เขาบอกว่าจะให้ดีควรจะเป็น IRF แทนตัว E ด้วยตัว F คือ feedback หมายความว่าพอครูประเมินแล้วไม่ใช่ประเมินถูกหรือผิด หรือเหมาะสมหรือไม่เหมาะสม แต่ว่ามีการตอบ feedback นักเรียนไปว่าที่เขาพูดเป็นอย่างไร ซึ่งหนังสือบอกว่าตัว F ไม่ควรจะเป็น feedback แต่ควรจะเป็น feed forward คือหมายความว่าเป็นการพูดสนองเด็กเพื่อให้เด็กคิดต่อไปอีกอย่างนี้เป็นต้น ทั้งหมดนี้เป้าหมายเพื่อให้นักเรียนเรียนได้ในมิติที่ลึก เป็น deep thinking skill 

ในซีรีส์ของ Online PLC คราวนี้ก็เพื่อที่จะให้ครูที่ได้นำเอาต้นฉบับชุดนี้ไปทดลองใช้ แล้วเอามาแชร์กันนะครับ เพื่อการเรียนรู้ร่วมกันในเรื่องคำพูดของครูเพื่อกระตุ้นให้เด็กได้คิด ได้เรียนเยอะ ไม่มีจบสิ้น พัฒนาได้ไม่จบสิ้น เรียนรู้ได้ไม่จบสิ้น ที่เขียนไว้ในหนังสือนี้เป็นเพียงตัวอย่าง หรือว่าเป็นเพียงการจุดชนวนเท่านั้น แล้วที่เรามา PLC กันนี้ก็เช่นเดียวกัน โดยมีเป้าหมายเพื่อให้ครูมาเรียนรู้กัน”

หลักคิดในการออกแบบกระบวนการเรียนรู้ของเวทีสานเสวนาเพื่อพัฒนาครูทั้ง ๔ ครั้ง คุณครูใหม่ - วิมลศรี ศุษิลวรณ์ ใช้คลิปจากห้องเรียนของคุณครูต้นเรื่องที่มีความยาวประมาณ ๕ นาที คราวละ ๕ เรื่อง มาเป็นจุด initiate การเสวนา โดยมีผู้ทรงคุณวุฒิเป็นผู้ response หลัก เพื่อทำการ feed forward ให้ครูต้นเรื่องและครูที่เข้ามาร่วมเรียนรู้กับวง มองเห็นประเด็นเรียนรู้ที่น่าสนใจจากกรณีศึกษาที่ยกขึ้นมาเป็นตัวอย่างร่วมกัน 

จากการแลกเปลี่ยนเรียนรู้ร่วมกันอย่างเข้มข้นในเวทีแรก คุณครูปาด - ศีลวัต ศุษิลวรณ์ ได้ตั้งข้อสังเกตว่า “ต้องขอขอบคุณคุณครูทุกท่านเลยนะครับ ที่เอาตัวอย่างมาเรียนรู้ด้วยกัน ทำให้ผมเองได้เรียนรู้อะไรอีกมาก โดยเฉพาะในขั้นของการ initiate ด้วยประสบการณ์ที่น่าสนใจ หรือประสบการณ์แปลกๆ เช่นเสียงน้ำจากห้องเรียนของคุณครูกิ๊ฟ initiate ด้วยข่าวจากห้องเรียนของห้องเรียนคุณครูกิ๊ก และ initiate การ dialogue ด้วยงานของเด็กจากห้องเรียนของคุณครูกลอย ตัวที่ครูหยิบมา initiate แต่ละอย่างมันส่งผลต่อน้ำหนักและโฟกัสของการ dialogue ที่ไม่เหมือนกัน ประสบการณ์แปลกๆ มันก็ให้ dialogue ในแบบที่มีลักษณะแบบไปทางความรู้สึกนึกคิดและโปร่งเบามากที่สุด ถ้าเทียบกับ ๓ แบบ แบบของข่าวก็จะอยู่ตรงกลางๆ มันมี content อยู่ระดับหนึ่ง แต่ก็ยังมีความโปร่งเบาอยู่ระดับหนึ่ง พอมาถึงการเอางานมาเป็นจุด initiate มันก็จะให้ dialogue ที่มีโฟกัสและมีน้ำหนักมาก ซึ่งมีข้อดีข้อเสียต่างกัน ถ้าเราต้องการ dialogue ที่มีโฟกัสมีน้ำหนัก งานนี่รู้สึกว่าจะให้ผลสูง แต่ในทางกลับกัน งานก็จะให้บรรยากาศของการ dialogue ซึ่งโปร่งเบาน้อยลง ถ้าเทียบกับตัวอื่นๆ หรือตัวอื่นมันให้ความโปร่งเบาแต่ว่ามันจะต้องมีปัญหาในการคุมให้สู่เป้าหมายของชั้นเรียนอีกนะครับ 

ดังนั้นตอนนี้ผมกำลังรู้สึกว่าจาก ๓ - ๔ ตัวอย่างที่ผ่านมานี้ ทำให้เริ่มมองเห็นแล้วว่าครูน่าจะลองทำความรู้จักกับเครื่องมือ initiate ที่แตกต่างกันแล้วก็รู้จุดอ่อนจุดแข็งของมัน แล้วลองออกแบบว่าทำอย่างไรให้ dialogue ของเรามีความโปร่งเบา ราบรื่น ขณะเดียวกันก็มีโฟกัส มีน้ำหนัก ที่จะไปสู่เป้าหมายของชั้นเรียน พูดง่ายๆ ว่าไปสู่เป้าหมายของแผนการสอนได้ด้วย การปรับสัดส่วนของตัวจุดประกายหรือตัวที่เราเอามาวางไว้ให้เกิด dialogue บางทีอาจจะต้องใช้หลายๆ แบบหรือไม่ สลับไปสลับมาอะไรแบบนี้นะ อันนี้ผมยังไม่เห็นทางออกที่ชัดนะครับ แต่ว่าเริ่มมองเห็นว่าตัวที่เราใช้จุด dialogue มันให้น้ำหนักกับบรรยากาศคนละชนิดกัน นี่คือประเด็นที่ผมอยากจะนำเสนอครับ”


ในเวทีสานเสวนาครั้งที่ ๒ ที่จัดขึ้นเมื่อวันพฤหัสบดีที่ ๓๐ กันยายน ๒๕๖๔ คุณครูเปีย - วรรณวรางค์ รักษทิพย์ ได้นำเสนอคลิปการจัดกระบวนการเรียนรู้ในช่วง ‘เพลินเรียนรู้’ ตอนประเมินปัญหาการกัดเซาะชายฝั่งบ้านขุนสมุทรจีน จ.สมุทรปราการ ของหน่วยวิชาโครงงานฐานวิจัย ระดับชั้นประถมศึกษาปีที่ ๖ โรงเรียนเพลินพัฒนา ด้วยวิธีการสร้างความเข้าใจในเหตุปัจจัยของปัญหาการกัดเซาะชายฝั่งด้วยการอุปมาแต่ละปัจจัยกับตัวผู้เล่นในเกมการแข่งขันฟุตบอล และใช้การรับชมเกมฟุตบอลเป็นตัว initiate การสานเสวนาในคาบเรียนที่มีขึ้นเพื่อฝึกสมรรถนะในการทำโครงงานฐานวิจัยจากการใช้ปัญหาการกัดเซาะชายฝั่งบ้านขุนสมุทรจีนเป็นเนื้อหาช่วยฝึก 

พื้นที่ของบ้านขุนสมุทรจีนมีความน่าสนใจตรงที่อยู่ไม่ไกลจากกรุงเทพฯ อีกทั้งชุมชนมีการดำเนินการแก้ปัญหาในเรื่องการกัดเซาะชายฝั่งหลากหลายรูปแบบด้วยกัน บ้านขุนสมุทรจีนจึงเป็นแหล่งเรียนรู้เรื่องราวเกี่ยวกับภัยพิบัติที่ทางโรงเรียนเพลินพัฒนาจะต้องนำนักเรียนชั้น ๖ ออกไปศึกษาภาคสนามทุกปี แต่ในการสอนให้ผู้เรียนมีความเข้าใจและเห็นภาพรวมของสถานการณ์ปัญหา จนเกิดความเข้าใจอย่างถ่องแท้นั้นยังคงเป็นเรื่องที่ยากอยู่พอสมควร

โดยเฉพาะอย่างยิ่งในสถานการณ์การระบาดของโรคโควิด ๑๙ ที่นักเรียนต้องเรียนรู้อยู่ที่บ้าน และไม่สามารถลงไปศึกษาปัญหาจริงจากพื้นที่ภาคสนามได้ คณะครูจึงได้ร่วมมือกันออกแบบกระบวนการเรียนรู้ให้นักเรียนได้ศึกษาค้นคว้าข้อมูล แสดงความคิดเห็นต่อปัญหา และสร้างมโนทัศน์ร่วมกันบนพื้นที่การแลกเปลี่ยนเรียนรู้เสมือนเพื่อสร้างความตระหนักต่อปัญหาดังกล่าว

แผนการสอนในครั้งนี้มีความร้อยเรียงต่อเนื่องจากครั้งก่อน ซึ่งนักเรียนได้รู้จักกระบวนการเกิด และการหายไปของชายฝั่ง รู้ข้อมูลพื้นฐานเกี่ยวกับบ้านขุนสมุทรจีน อีกทั้งยังได้สำรวจปัจจัยที่ก่อให้เกิดการงอกและการกัดเซาะของชายฝั่งมาก่อนหน้านี้แล้ว โจทย์สำคัญของวันนี้จึงเป็นการประเมินปัญหาเพื่อมองเห็นจุดอ่อน และโอกาสในการแก้ปัญหาการกัดเซาะชายฝั่งที่บ้านขุนสมุทรจีน 

ในการจัดการเรียนการสอน ครูได้หยิบยกเอาเรื่องที่หลายคนคุ้นเคย นั่นคือ เกมการแข่งขันฟุตบอล มาเป็นสถานการณ์เทียบเคียงกับสถานการณ์การกัดเซาะชายฝั่งที่บ้านขุนสมุทรจีน โดยเริ่มจากให้นักเรียนได้รู้จักกับฝ่ายรุก ฝ่ายตั้งรับในสนามแข่ง ประเมินศักยภาพของผู้เล่นแต่ละฝ่ายในเกมฟุตบอล จากนั้นจึงยกสถานการณ์ประลองระหว่างฝ่ายรุกที่เป็นตัวการการกัดเซาะได้แก่ ลม คลื่น และฝ่ายตั้งรับได้แก่ ป่าชายเลน สิ่งมีชีวิตที่ก่อให้เกิดการหมุนเวียนธาตุอาหารของป่าชายเลน ตะกอน กระซ้า บริเวณชายฝั่งซึ่งนักเรียนได้เรียนรู้มาแล้วว่าเป็นปัจจัยที่ช่วยรักษาชายฝั่งไว้ นอกจากนี้ ครูยังได้เปิดตัวผู้เล่นที่อ่อนแอซึ่งอยู่บนชายฝั่ง ได้แก่ นากุ้ง (การทำนากุ้งจะต้องมีการขุดตักหน้าดินที่เกิดจากตะกอนสะสมออกไป ทำให้แผ่นดินหายไปอย่างรวดเร็วโดยมนุษย์) ซึ่งเป็นตัวการที่ทำให้ชายฝั่งหายไปอย่างรวดเร็ว ผู้เรียนจะต้องถ่ายถอดประสบการณ์จากสนามฟุตบอลมาสู่สนามแข่งบ้านขุนสมุทรจีน เพื่อประเมินศักยภาพในการตั้งรับ และบอกได้ว่าผู้เล่นคนสำคัญของบ้านขุนสมุทรจีนที่ต้องรักษาไว้คือใคร และผู้เล่นที่แสนอ่อนแอที่ทำให้ชายฝั่งโดนทำลายได้ง่ายคือใคร โดยในท้ายที่สุด นักเรียนสามารถลงความเห็นได้ว่าผู้เล่นที่อ่อนแอคือนากุ้ง และป่าชายเลนคือผู้เล่นที่มีความสามารถสูงซึ่งต้องรักษาไว้ 


ในส่วนของตัวผู้สอน ครูเปียได้เขียนบันทึกประสบการณ์ครั้งนี้เอาไว้ว่า...

“ผู้สอนได้ใช้คำแนะนำในเรื่องการใช้คำถาม และการสร้างการพูดในจังหวะที่สาม มาปรับใช้เพื่อดำเนินการสนทนาขับเคลื่อนบทเรียนไปสู่เป้าหมายตลอดกระบวนการเรียนรู้

ในการใช้คำถาม ผู้สอนใช้คำถามเพื่อเริ่มการสนทนา ชวนแลกเปลี่ยนสิ่งที่สังเกต ซึ่งคำถามสองรูปแบบนี้จะอยู่ในส่วนของการเริ่มต้นบทเรียน หรือเมื่อเคลื่อนคำถามไปสู่เรื่องใหม่ และใช้คำถามชวนสะท้อนคิด ทำนาย เพื่อให้ผู้เรียนได้ใคร่ครวญก่อนพูดหลังจากการสนทนาดำเนินไประยะหนึ่ง

ส่วนการใช้จังหวะที่สาม ผู้สอนได้ใช้วิธีชวนให้ออกความเห็น ชวนขยายความ พูดใหม่ ใช้ถ้อยคำใหม่ ทำความชัดเจน สรุป ทำนาย ซึ่งผู้สอนจะสลับแต่ละวิธีกันไปตลอดบทเรียน เพื่อกระตุ้นการคิดและการสนทนาหลากมุม

เมื่อย้อนดูบันทึกวิดีโอขณะสอน ผู้สอนเห็นว่าตนเองใช้เทคนิคการกำหนดผู้ตอบ การกระจายการมีส่วนร่วม และการถามเพื่อขยายความ เนื่องจากผู้สอนสังเกตว่า การเรียนออนไลน์ในเด็กโตนั้น นักเรียนจะขอยกมือตอบเองน้อยลง ดังนั้น การเรียกให้ผู้เรียนตอบจึงเป็นการขับเคลื่อนบทเรียนไปได้ อย่างไรก็ตาม ผู้สอนต้องมีการเตรียมการอย่างมากในชั้นเรียนที่มีการเสวนา เริ่มตั้งแต่การวางแผนเลือกจังหวะคำถาม และคาดการณ์ว่า คำถามลักษณะนี้ ใคร หรือนักเรียนกลุ่มใดร่วมตอบได้ดี การสังเกตท่าทีของผู้เรียนหลังพูดคำถาม เพื่อดูว่าใครมีสายตา หรือแสดงอาการพร้อมตอบ รวมถึงการจดจำว่าใครเคยรู้และบอกเล่าหรือค้นคว้าเรื่องอะไรไว้จนแม่นยำในชั้นเรียนก่อนหน้าบ้าง การทำการบ้านมาก่อนเช่นนี้ ทำให้สามารถเลือกผู้เรียนโดยไม่สร้างความอึดอัดกดดันแก่ผู้ที่ถูกเลือกให้ตอบ นอกจากนี้ ผู้สอนยังได้ตรวจสอบการติดตามการสนทนา รวมถึงความคิดเห็น ความเข้าใจเป็นระยะผ่านคำถามที่ให้แสดงออกผ่านภาษากาย เช่น เห็นด้วยยกมือ คิดว่าไม่ดีให้ทำสัญลักษณ์กากบาท รวมถึงพยายามแทรกสลับคำถามจังหวะที่สามเพื่อตะล่อมเข้าสู่ใจความสำคัญในบทเรียนนั้น


อย่างไรก็ตาม ผู้สอนได้เห็นสิ่งที่ควรปรับปรุงเช่นกัน เริ่มจากในบางจังหวะ ผู้สอนไม่ได้ให้เวลานักเรียนพูดให้จบ มีการตัดบทเพื่อรักษาคาบเรียนให้จบในเวลา สิ่งนี้มีผลเสียคือ ทำให้นักเรียนขาดโอกาสที่จะเล่าให้ลึกถึงแก่นความคิด หรือสิ่งที่อยากสื่อสารออกมาจริงๆ ซึ่งผู้สอนควรสร้างคำถามจากคำพูดของนักเรียน มากกว่าจะกังวลกับคำถามที่เตรียมมา เพื่อให้คำพูดของเพื่อนที่กล้าเปิดใจคนแรก เป็นตัวกระตุ้นประกายความคิดของคนอื่นให้ล้อมวงเข้ามามากขึ้น อีกทั้งผู้สอนควรฝึกให้เด็กได้ใช้ความไม่เห็นพ้องเพื่อให้เกิดการเรียนรู้ร่วมกัน เช่น การหาตัวอย่างมาแย้ง การท้าทายว่าสิ่งที่คิดจะเป็นเช่นที่ว่ามาเสมอไปหรือไม่ รวมถึงเชื้อเชิญให้ความเห็นต่างเกิดขึ้นได้อยู่เสมออย่างปกติ เพื่อสร้างให้ความปกติใหม่ที่น่าตื่นตาตื่นใจนี้ กลายมาเป็นวัฒนธรรมการเรียนรู้ที่ทุกคนคุ้นเคย”