หนังสือครูเพื่อศิษย์ สร้างการเรียนรู้สู่ระดับเชื่อมโยง

บันทึกนี้ ตีความจากบทที่ 4 Teaching Literacy for Transfer ในหนังสือ หน้า 105 - 131

     สาระสำคัญของบันทึกนี้คือ ในความเป็นจริงแล้ว การเรียนรู้ ๓ ระดับ (ระดับผิว  ระดับลึก และระดับเชื่อมโยง) เกิดขึ้นแบบผสมกลมกลืนกัน การแบ่งออกเป็น ๓ ระดับ
ในหนังสือเล่มนี้ ก็เพื่อช่วยให้ครูทำหน้าที่ส่งเสริมและจุดประกายการเรียนรู้ให้แก่ศิษย์ได้อย่างเป็นขั้นเป็นตอน เพื่อให้นักเรียนเกิดการเรียนรู้ได้ผลกระทบสูง 

   การเรียนรู้ระดับเชื่อมโยงเปรียบเสมือนการเรียนรู้วิธีขับรถยนต์ เมื่อขับรถยนต์เป็น ก็ขับได้ทุกยี่ห้อ ทุกโมเดล แต่ที่เรากำลังทำความเข้าใจเน้นกระบวนการทางสมอง
ที่ต้องการการฝึกฝนที่แยบยลกว่า โดยมีหลักการ ๔ ข้อ สำหรับฝึกมือใหม่

จากเรียนรู้ระดับลึก สู่เรียนรู้ระดับเชื่อมโยง (transfer)

นักเรียนที่เรียนอ่อน มักเชื่อมโยงโดยใช้การจำ เพื่อให้ทำข้อสอบได้ ซึ่งจะไม่นำ ไปสู่การเรียนรู้ระดับเชื่อมโยงได้จริง เพราะในการเรียนรู้ระดับนี้ นักเรียนจะเป็นเสมือน ครูของตนเอง คือการเรียนรู้จะมีลักษณะ “อำนวยการด้วยตนเอง” (self - directed)  นักเรียนจะตั้งคำถามด้วยตนเอง และมีเครื่องมือในการตอบคำถามนั้นด้วยถ้อยคำของตนเอง โดยนักเรียนประจักษ์ในความก้าวหน้าของการเรียนรู้ของตน ทำให้เกิดความสุขความพอใจในการเรียนรู้ เป็นแรงกระตุ้น (catalyst) ให้ดำเนินการเรียนรู้ ต่อเนื่อง 

 ครูสอนด้วยการตั้งเป้าหมายที่ชัดเจน คือเพื่อให้นักเรียนเรียนรู้และหลอมรวมทักษะ และกระบวนการ รวมทั้งทักษะตระหนักในการเรียนรู้ของตน เพื่อนำไปสู่การเป็นคนที่เรียนรู้ได้ด้วยตนเอง (self - directed learner) 

 หลักการสำคัญคือ การเชื่อมโยง (transfer) เป็นทั้งเป้าหมายของการเรียน และเป็นทั้งเครื่องมือของการเรียนรู้ ในภาษาทั่วไปเราพูดกันว่า เป็นทั้งเป้าหมาย (end) และวิธีการ (means) 

 หน้าที่ของครูคือ ทำความเข้าใจกลไกการเชื่อมโยงในกระบวนการเรียนรู้ และเรียนรู้วิธีที่ครูทำหน้าที่จุดประกายให้ศิษย์เรียนรู้เพื่อบรรลุเป้าหมายนี้

 การเรียนรู้ระดับเชื่อมโยง ต้องการการสอนที่มองเห็นชัดเจน (visible teaching) และการเรียนที่มองเห็นชัดเจน (visible learning) ดังแสดงในตารางที่ ๗.๑

ตารางที่ ๗.๑ ความสัมพันธ์ระหว่างการสอนที่มองเห็นชัด กับการเรียนที่มองเห็นชัด 


ชนิดของการเชื่อมโยง : ใกล้และไกล 

 การเชื่อมโยงเกิดขึ้นตลอดการเรียนรู้ระดับผิวและระดับลึก อาจกล่าวได้ว่า การเรียนรู้ทั้งหมดเป็นการเชื่อมโยง ซึ่งหมายความว่า เป็นการเรียนรู้ที่เลยจาก การท่องจำ ไปสู่ความตระหนักรู้ว่าตนกำลังทำอะไร หรือเรียนรู้อะไร การเรียนรู้นั้นมีคุณค่าอย่างไรต่อตน ตนกำลังใช้วิธีเรียนรู้แบบไหน เกิดการเรียนรู้ก้าวหน้าไปแค่ไหนแล้ว จะต้องปรับปรุงหรือเปลี่ยนแปลงวิธีการเรียนรู้อย่างไร เพื่อให้ การเรียนรู้ประสบผลดียิ่งขึ้น 

 เพื่อให้ครูเข้าใจและมีวิธีการช่วยสนับสนุนการเรียนรู้ระดับเชื่อมโยง ควรทำ ความเข้าใจการเชื่อมโยงชนิดใกล้ และชนิดไกล 

การเชื่อมโยงชนิดใกล้ หมายถึงเรื่องที่จะเรียนใหม่นั้น แตกต่าง หรือเพิ่มเติม จากความรู้เดิมของเด็กเพียงเล็กน้อย มองเห็นการเชื่อมโยงได้ไม่ยาก ส่วนการเชื่อมโยงชนิดไกลก็ตรงกันข้าม เรื่องที่จะเรียนรู้ใหม่แตกต่างจากความรู้เดิมของเด็กมาก ต้องคิดซับซ้อนจึงจะมองเห็นความคล้ายคลึง เป็นการเรียนแบบก้าวกระโดดไกลมาก 

 เพื่อให้ครูเข้าใจว่าบทเรียนนั้นๆ เป็นการเชื่อมโยงแบบใกล้หรือไกล ครูต้องเข้าใจระดับพัฒนาการของศิษย์ เข้าใจระดับความรู้เดิมของศิษย์ที่ครูโรงเรียนเพลินพัฒนาเรียกว่า met before 

 ในความเป็นจริง ไม่มีเส้นแบ่งระหว่างการเชื่อมโยงแบบใกล้และแบบไกล ระยะห่างระหว่างบทเรียนใหม่กับความรู้เดิมมีความต่อเนื่องจากใกล้มากไปสู่ไกลมาก แต่การที่ครูตระหนักในบทเรียนว่าต้องการการเชื่อมโยงที่ใกล้หรือไกลประมาณใด จะช่วยให้ครูช่วยเอื้อการเรียนรู้ให้แก่ศิษย์ได้อย่างเหมาะสม(๑) 

ระดับของการเชื่อมโยง : ต่ำและสูง 

 การเชื่อมโยงระดับต่ำ หมายถึงเชื่อมโยงระหว่างความรู้หรือทักษะ การเชื่อมโยงระดับสูง หมายถึงเชื่อมโยงแนวคิดหรือหลักการ (concept) 

 บทบาทของครูแตกต่างกันในการฝึกเชื่อมโยงสองระดับนี้ให้แก่ศิษย์ ในการฝึกเชื่อมโยงระดับต่ำ ครูเข้าไปช่วยโดยตรง แต่ในการฝึกเชื่อมโยงระดับสูง ครูช่วยออกแบบสะพานเชื่อม ให้นักเรียนเดินข้ามสะพานเอง ดังแสดงในตารางที่ ๗.๒


(๑) ผมใช้ผังความสัมพันธ์เหมือน milestone แล้วฉายซ้ำทุกครั้งที่จบบทเรียนเพื่อย้ำว่าเรายังอยู่ใน track  ที่เพิ่งเรียนจบนี้มันจะไปต่อสถานีไหน  เป้าหมายเพื่ออะไรเพราะการสอนต้นเทอมนั้นผู้เรียนมองไม่ออกว่าจะพาไปไหน เนื่องจากมันเชื่อมไกลเกินไป แถมยังเป็น fundamental ที่ต้องไปช้าๆ อีกด้วย ตอนสอน failure analysis ของวัสดุในวิชา design ผมบอกนักศึกษาว่าเรียนกับผมแล้วจะรู้ว่าที่เรียนปี ๒ มานั้น ไม่พอใช้งาน และที่สำคัญคือท้าทายว่าที่เรียนผ่านมานั้นทำให้เข้าใจผิด พอถึงปลายทางก็ให้ reflect ว่าจริงไหม นักศึกษาเรียนหลายวิชาในแต่ละเทอม มักจะเบลอ ดังนั้นการพยายามทบทวนเป้าหมาย และบอกจุดหมายระยะทางก็เหมือนการเตือนสติให้รอคอยความรู้ที่ใช้ได้ในตอนท้าย

ตารางที่ ๗.๒ วิธีช่วยโดยตรงและวิธีสร้างสะพานเชื่อม ในการสอนเชื่อมโยงระดับต่ำและระดับสูง


การเชื่อมโยงในฐานะกลไกการเรียนรู้เกิดขึ้นในทุกช่วงอายุของผู้เรียน และเมื่อผู้เรียนเติบโตพัฒนาขึ้น กลไกนั้นก็ต้องพัฒนารูปแบบตามไปด้วย 

 กระบวนการเชื่อมโยง ช่วยให้การเรียนรู้ระดับผิวพัฒนาสู่การเรียนรู้ระดับลึก หรืออาจกล่าวใหม่ได้ว่า ทำให้เด็กคิดเชิงหลักการเพิ่มขึ้น ไม่ใช่หยุดอยู่แค่ระดับความรู้ หรืออาจกล่าวว่านักเรียนพัฒนาจากเรียนความรู้ (declarative knowledge) สู่การเรียนวิธีใช้ความรู้ (procedural knowledge) สู่การเรียนรู้ว่าในสถานการณ์ใดจะใช้ความรู้ชุดไหน (conditional knowledge) หรือเป็นการพัฒนาการเรียนรู้จากระดับ what สู่ระดับ how และ why นั่นเอง 

กำหนดเงื่อนไขเพื่อเรียนรู้สู่การเชื่อมโยง 

 การเรียนรู้สู่ความเชื่อมโยงจะเกิดขึ้น เมื่อผู้เรียนมีเป้าหมายของการเรียนรู้และเป้าหมายนั้นมีความหมาย หรือมีคุณค่าต่อตนเอง 

 ดังนั้น หน้าที่ของครูคือ ทำให้การเรียนรู้มีเป้าหมายที่ชัดเจนมองเห็นได้ และ ผู้มองเห็นคือนักเรียน และนักเรียนมองเห็นไปถึงคุณค่าของเป้าหมายนั้นต่อตนเอง หรือต่อชีวิตในอนาคตของตนเอง ครูจึงต้องหมั่นสร้างแรงบันดาลใจต่อการเรียนรู้ผ่านเป้าหมายที่นักเรียนรู้สึกว่ามีคุณค่า และต้องช่วยให้นักเรียนวัดความก้าวหน้าของตนเองได้ ซึ่งจะยิ่งเพิ่มแรงบันดาลใจต่อการเรียน 

 วิธีสร้างความก้าวหน้าที่นักเรียนมองเห็นได้ชัด คือหาปัญหามาให้นักเรียนฝึกแก้  นี่คือที่มาของการเรียนโดยใช้ปัญหาเป็นฐาน (problem-based learning)(๒) 

สอนให้จัดระบบความรู้เชิงหลักการ

 ความรู้เชิงหลักการเกิดจากการนำความรู้ย่อยๆ มาหลอมรวมเข้าด้วยกัน หรือนำมาสร้างปฏิสัมพันธ์ใหม่ระหว่างส่วนย่อยนั้น เกิดเป็นความรู้ใหม่ที่มีคุณค่าลึกซึ้งกว่าเดิม หรือเกิดการให้ความหมายใหม่ กระบวนการนี้นักเรียนต้องทำเอง หรือ ฝึกเอง ครูทำแทนไม่ได้ แต่ทำหน้าที่เป็นครูฝึกได้ และที่สำคัญนักเรียนช่วยฝึก ให้แก่กันและกันได้ หน้าที่ของครูคือ สร้างบรรยากาศและสภาพแวดล้อมทื่เอื้อต่อการฝึกนี้(๓) 


(๒) ขอเพิ่มว่าต้องเป็น context - related PBL ถ้าเป็น service learning ที่เน้น reflection ได้ก็ยิ่งดีครับ ได้ทั้งฐานสมอง กาย ใจ ครบหมด

(๓) ในความคิดเห็นของผมข้อนี้สำคัญเพราะเป็น inductive process ที่ครูต้องกระตุ้นให้ไปถึงการคิดสังเคราะห์ ทีนี้การศึกษาไทยชอบพูดแค่คิดวิเคราะห์เท่านั้น ถ้าครูไม่มี metacognition ในกระบวนการเกิดความคิดสังเคราะห์ (ที่ยกระดับจากคิดวิเคราะห์) มันก็ยาก ผมเข้าใจว่าคิดวิเคราะห์เป็น deductive process แต่คิดสังเคราะห์เป็น inductiveในทางวิทยาศาสตร์การคิดสังเคราะห์ไม่ค่อยมีบริบทกำกับเท่าไร เพราะมันเป็น fact of nature แต่การเรียนสังคมศาสตร์ ประวัติศาสตร์ การเกิดความคิดสังเคราะห์ต้องหลอมกับบริบท ดังนั้นการได้หลักการทางประวัติศาสตร์จึงสนุกและท้าทายการพัฒนาความคิดมาก เราต้องปฏิรูปการสอนประวัติศาสตร์ ซึ่งจะได้ทั้ง reading literacy และ metacognition ด้วย

 โดยเกมนี้เล่นได้ตั้งแต่ชั้นเด็กเล็กไปจนถึงชั้น ม.๖ แต่ต้องเปลี่ยนคำถามให้ซับซ้อนขึ้นตามระดับอายุและพัฒนาการ ผมขอเพิ่มเติมว่านอกจากมองเห็นความเหมือน นักเรียนต้องฝึกมองเห็นความสัมพันธ์ด้วย เพื่อนำไปสู่การจัดกลุ่มสิ่งของ และจัดกลุ่มความรู้ ES ของการจัดระบบ (organizing) ความรู้ต่อผลลัพธ์การเรียนรู้ = ๐.๘๕(๔) 

แต่การติวระหว่างเพื่อนที่เรียนชั้นเดียวกันก็มีประโยชน์ และไม่จำเป็นว่าผู้ติว ต้องเป็นนักเรียนที่เรียนเก่งกว่าผู้รับการติวเสมอไป หากยึดตามหลัก Learning Pyramid แล้ว ผู้ติวจะเกิดการเรียนรู้มาก

ผู้เขียนแนะนำเทคนิค PALS (Peer-Assisted Learning Strategies) อ่านเพิ่มเติมได้ที่ https://k12teacherstaffdevelopement.com/tlb/the-peer-assisted-learning- strategy-in-the-classroom/ ที่สามารถดัดแปลงใช้ได้หลากหลายรูปแบบและใช้ได้ในหลากหลายวิชา หลักการคือให้นักเรียนที่ผลการเรียนต่างกันมากจับคู่กัน ผลัดกันเป็นโค้ชกับผู้เรียน โค้ชทำหน้าที่ตั้งคำถาม ประเมิน และให้คำแนะนำป้อนกลับ 

 หนังสือเล่าวิธีการของครูชั้น ป.๕ สอนวิชาภาษาอังกฤษว่า ครูจัดให้นักเรียนจับคู่ทำกิจกรรม PALS โดยให้คนทำหน้าที่เป็นผู้รับการติวอ่านหนังสือหนึ่งย่อหน้า อ่านดังๆ แล้วกล่าวสรุปความบอกประเด็นสำคัญ และทำนายว่าตอนต่อไปจะเป็นอย่างไร ติวเตอร์ใช้คู่มือติวเตอร์เตือนใจให้ทำหน้าที่ต่อไปนี้

 เมื่อนักเรียนอ่านเอกสารฉบับหนึ่ง แล้วเกิดคำถามเรื่องความน่าเชื่อถือและความครบถ้วนของเรื่องนั้น รวมทั้งมีข้อสงสัยว่าบางประเด็นที่เขียนจะผิด นักเรียนจึงค้นคว้าหาหนังสือหรือเอกสารอื่นมาอ่านเปรียบเทียบ เพื่อให้ได้สาระที่ถูกต้องครบถ้วน นักเรียนคนนี้กำลังฝึกเชื่อมโยงความรู้ และฝึกคิดเชิงหลักการ (conceptual thinking)(๗) 

 หนังสือเล่าเรื่องครูชั้น ม.๒ ที่เรียนรู้เรื่องการใช้สัตว์ทดลองในการวิจัย และในขณะเดียวกันก็เรียนรู้เรื่องขบวนการต่อต้านการทารุณสัตว์ซึ่งให้ข้อมูลหลักฐานขัดแย้งกัน ครูจึงจัดเตรียมให้นักเรียนจัดทีมโต้วาที โดยใช้หลักการของ Middle School Public Debate Program (อ่านเพิ่มเติมได้ที่ https:hspdp.files.wordpress.com/2017/07/mspdp-teacher-guide.pdf) โดยตั้งชื่อเรื่องว่า “การวิจัยด้วยสัตว์ทดลองมีความจำเป็นต้องคงไว้ ภายใต้การดำเนินการตามกฎหมายและตามหลัก

 ในกระบวนการเชื่อมโยงหลอมรวมความรู้เชิงหลักการ (ส่วนหนึ่งผ่านการนำไปใช้ และใคร่ครวญสะท้อนคิด) จะเกิดความรู้ใหม่ขึ้น กระบวนการจัดระบบความรู้จึงเคลื่อนเข้าสู่การยกระดับความรู้ นักเรียนจะค่อยๆ เปลี่ยนแปลงตนเองไปเป็น“ผู้สอนตนเอง” หรือ “ผู้กำกับการเรียนรู้ของตนเอง” (self - directed learner)โดยมีเครื่องมือช่วยต่อไปนี้ 

 ต้องอย่าสับสนว่าการสัมมนาแนวโสกราตีส (Socratic Seminar) อ่านเพิ่มเติมได้ที่ http://www.readwritethink.org/professional-development/strategy-guides/socratic-seminars-30600.html เป็นสิ่งเดียวกันกับ Socratic Method หรือ Socratic Discussion สองวิธีการนี้มีเป้าหมายต่างกัน Socratic Seminar มีเป้าหมายเพื่อให้ผู้เข้าร่วมทำความเข้าใจความจริงในเรื่องนั้นๆ ในขณะที่ Socratic Discussion ต้องการตะล่อมให้สมาชิกเชื่อความจริงชุดหนึ่ง คำถามที่ใช้ใน Socratic Seminar จึงเป็นคำถามปลายเปิด ในขณะที่ Socratic Discussion ใช้คำถามปลายปิด 

 สัมมนาแนวโสกราตีส มีเป้าหมายช่วยการอ่านหนังสือหรือเอกสารให้ได้ประเด็นลึกขึ้น โดยนักเรียนทุกคนต้องอ่านหนังสือตอนที่ตกลงกันมาจากบ้าน หรืออ่านก่อนตั้งวง ในการตั้งวงมีคนหนึ่งทำหน้าที่ดำเนินรายการ ในช่วงแรกๆ ที่นักเรียนยังไม่คุ้นเคยวิธีการนี้ ครูทำหน้าที่ดำเนินรายการ ต่อไปเมื่อนักเรียนคุ้นแล้ว นักเรียนผลัดกันดำเนินรายการ ครูกลายเป็นสมาชิกคนหนึ่งของวง

(๘) เป็นวิธีการที่ดีครับ แต่ที่ผมเห็นมาในโรงเรียนการโต้วาทีเน้นคารม สนุก เสียดสี เยาะเย้ย หากจะให้เหตุผลก็จะเป็นแค่ความคิดเห็น หรือแถ (นักการเมืองในโทรทัศน์แถมาก) ไร้ข้อมูลที่ solid ใช้ตรรกผิดต้องเปลี่ยน mindset กิจกรรมนี้ รวมทั้งควรสร้างชุมนุมโต้วาทีขึ้นในโรงเรียนด้วย paradigm ใหม่ให้ทำตามหนังสือนี้ เด็กก็จะอ่านแบบ critical มากขึ้น

 การเชื่อมโยงความรู้เห็นชัดจากผลผลิตชิ้นงาน ที่มีการค้นคว้าข้อมูลหลักฐานประกอบ ซึ่งหมายความว่านักเรียนต้องสวมวิญญาณ “ผู้กระทำ” (agent) ไม่ใช่ผู้รอรับการกระทำ ครูต้องสวมวิญญาณผู้สนับสนุนให้นักเรียนเป็น “ผู้กระทำ”ด้วยคำถามที่สะท้อนท่าทีดังกล่าว “นักเรียนจะใช้ความรู้นี้อย่างไร” “นักเรียนจะเอาความรู้นี้ไปใช้ทำอะไร” เท่ากับครูทำหน้าที่สร้างบรรยากาศในชั้นเรียนที่คาดหวังการเชื่อมโยงความรู้ ให้คุณค่าต่อการเชื่อมโยงความรู้ด้วยคำพูดตามปกติของครู 

 นี่คือคุณค่าสูงส่งที่ครูทำให้แก่ศิษย์โดยไม่มีข้อยุ่งยากใดๆ เลย ฝึกเพียงไม่นานก็ชิน โดยครูต้องเข้าใจคุณค่าของบรรยากาศนี้ และนี่แหละคือความหมายของหน้าที่ครูในการสร้างสภาพแวดล้อมและบรรยากาศของการเรียนรู้ ... ที่มุ่งการเรียนรู้ระดับเชื่อมโยง (transfer) เป็นเป้าหมายปลายทาง 


(๙) ผมสนใจคำว่า “ซึ่งเชื่อมโยงกับผู้อ่าน” ครับ เพราะนี่เป็นทักษะภาษาเพื่อการสื่อสาร มันขยายทักษะไปที่การพูด การต่อรอง การชักจูงหว่านล้อม ได้ด้วย เป็นทักษะการทำงานร่วมกันในสังคม

 การเรียนรู้สู่ระดับเชื่อมโยง คือการเรียนรู้สู่การเป็นผู้ลงมือทำ หรือผู้นำการเปลี่ยนแปลง (change agent) นั่นเอง จึงเป็นการเรียนรู้สู่การเปลี่ยนแปลง(transformative learning) ไปในตัว (อ่านเพิ่มเติมได้ที่ https://goo.gl/V5Wkfu) 

 จะเห็นว่าครูมีโอกาสสร้างคุณูปการต่อศิษย์ได้สูงมาก ผ่านการจัดการเรียนรู้สู่ระดับเชื่อมโยง คือครูทำหน้าที่เป็นผู้นำการเปลี่ยนแปลง โดยการชวนนักเรียนตั้งเป้าหมายการเรียนรู้ ที่มีความหมายในมุมมองของเด็ก ทำหน้าที่สังเกตการณ์และจุดประกายแรงบันดาลใจสู่การลงมือทำเพื่อการเรียนรู้ และสังเกตความก้าวหน้าในการเรียนรู้ของศิษย์ แล้วใคร่ครวญสะท้อนคิดเพื่อหาวิธีทำหน้าที่ครูที่ดีมีผลกระทบสูงยิ่งขึ้นต่อผลลัพธ์การเรียนรู้(๑๒)