หนังสือครูเพื่อศิษย์ สร้างการเรียนรู้สู่ระดับเชื่อมโยง

 บันทึกนี้ ตีความจากบทที่ 2 Surface Literacy Learning ในหนังสือหน้า 35 - 49

     ธรรมชาติของการเรียนรู้ดำเนินอย่างเป็นขั้นตอน คือ เรียนระดับผิวก่อน สั่งสมความรู้ระดับผิวเพื่อฝึกเชื่อมโยง ขยายความ สู่การคิดและเรียนรู้อย่างลึก การเรียนรู้ในช่วงแรกจึงเน้นวางพื้นฐานความรู้และความคิดระดับผิวก่อน และพร้อมๆ กัน ก็เตรียมสู่ความรู้และความคิดระดับลึกด้วย โดยดำเนินการอย่างเป็นขั้นตอน และการวัด ES ก็ต้องวัดตามระดับความลึกที่เป็นเป้าหมาย 

     ผมตีความว่า หัวใจสำคัญอยู่ที่ครู ต้องมีความเข้าใจ และมีทักษะการจัด การเรียนรู้ ๓ ระดับ เพื่อไม่หลงจัดย่ำอยู่กับการเรียนรู้ระดับตื้น ไม่ก้าวหน้าสู่ระดับลึกและระดับเชื่อมโยง ซึ่งหมายความว่า ครูต้องมีทักษะการประเมินผลการเรียนรู้ ๓ ระดับนี้ด้วย(๑) 

     นักเรียนก็ต้องเข้าใจ และฝึกทักษะการเรียนรู้ ๓ ระดับ รวมทั้งฝึกทักษะ การประเมินตนเอง สู่การเป็นคนที่คิดลึกและคิดเชื่อมโยง 

(๑) ครูที่เก่งระดับเชื่อมโยงต้องเอาสถานการณ์จริงใกล้ตัวเด็กมาใช้ให้เด็กโยงระดับ ๒ มาตอบเฉพาะบริบทของระดับ ๓ แสดงว่าครูต้องเห็นการเชื่อมโยงก่อน แล้วจึงใช้การตั้งคำถาม guide การที่ครูเห็นทั้งหมดก่อนจึงสำคัญมากในการ coach เด็ก ปัญหาจึงอยู่ที่ต้องทำให้ครูเห็นการประยุกต์ความรู้ในบริบทต่างๆ ให้ได้

     กล่าวได้ว่า ทุกกิจกรรม ทุกบทเรียน นำไปสู่การเรียนรู้ทั้ง ๓ ระดับได้ทั้งสิ้น (แต่อาจจะดีมากดีน้อยแตกต่างกัน) ผู้ที่ทำให้การเรียนรู้เหมาะสม และเกิดผลตามเป้าหมายระดับการเรียนรู้คือครู โดยที่ในระดับผิวมีกิจกรรม ๒ อย่างคือ รับรู้ (acquire) กับ หลอมรวม (consolidate) เข้ากับความรู้เดิม 

ทำไมการเรียนรู้ระดับผิวจึงมีความสำคัญ 

     การเรียนรู้ระดับผิวมีความจำเป็น เพราะเป็นพื้นฐานเริ่มต้นสำหรับการเรียนรู้ระดับต่อไปคือ ระดับลึก และระดับเชื่อมโยง หากการเรียนรู้ระดับผิวไม่มั่นคงการต่อยอดสู่ระดับลึกและเชื่อมโยงก็ทำไม่ได้ดี(๒)

     ปัจจัยสำคัญคือครูต้องมีทักษะในการใช้วิธีการที่มีผลกระทบต่อการเรียนรู้สูงในช่วงที่ต้องการเรียนระดับผิว คือการฝึกรับรู้ (acquire) และหลอมรวมความรู้ใหม่เข้ากับความรู้เดิม (consolidate)(๓) 

     กาละ เป็นเรื่องสำคัญ ครูต้องรู้ว่า เมื่อไรจะต้องใช้วิธีการอะไร เพื่อส่งเสริมการรับรู้และการหลอมรวมความรู้ใหม่เข้ากับความรู้เดิม การนำเอาวิธีการเพื่อการเรียนรู้ระดับลึกและระดับเชื่อมโยง (เช่น PBL - Problem-Based Learning) เข้ามาตั้งแต่ต้น ในช่วงที่นักเรียนควรเรียนพื้นความรู้ระดับตื้นก่อน จะทำให้การเรียนรู้ไม่ได้ผลดี และการประเมินความรู้ระดับลึกและเชื่อมโยง เช่น ตั้งคำถามเชิงประยุกต์ ก็ไม่ถูกกาละในช่วงนี้ ดังนั้น คำพูดที่ว่า คำถามความคิด (inferential question) ดีกว่าคำถามความจำ (recall question) จึงไม่ใช่คำพูดที่ถูกต้องเสมอไป ในขั้นเรียนรู้ระดับผิว คำถามความจำ เป็นสิ่งที่ถูกต้อง(๔)


(๒) จริงมากๆ หลายคนคิดว่า Bloom’s ขั้น ๑ ไม่สำคัญ (ส่วนหนึ่งเพราะ O - Net สอบที่ขั้น ๑ คนเลยพาลรังเกียจจาก O - Net) บางคนอ้างว่าความรู้หาได้ทั่วไปจาก internet เราไม่ต้องจำ การจำความรู้  สำคัญเพราะนอกจากเป็นฐานขั้น ๒ และ ๓ แล้ว ความจำยังทำให้มนุษย์สงสัยเมื่อมีประสบการณ์ไม่ตรงกับ ความจำที่มีอยู่ ความสงสัยเป็นบ่อเกิดการค้นหาความจริง ปัญหาของการศึกษาคือ การคิดว่าการเรียนรู้อยู่ที่ขั้น ๑ เท่านั้น ครูไม่กล้าออกไปเอางานขั้น ๓ มาสอน เพราะครูถูกทำให้ไม่มั่นใจมาตลอดจากการ “ทำตามคู่มือ” 

(๓) ปัญหาครูคือไม่ค่อยมีเวลา จึงเรียนต่อๆ กันไป โดยไม่ย้อนกลับไปหลอมกับความรู้เดิมที่เรียนชั่วโมงก่อน  ทางแก้คือให้เรียนหลักๆ ที่เป็นหลักการ จากนั้นให้รู้จริงจากการ coach เอาหลักการไปใช้จากการเรียนขั้นที่ ๓ (ประยุกต์ใช้งาน) ซึ่งเด็กต้องเรียนในสภาพจริง (authentic Learning)

(๔) จะอธิบายเรื่องนี้ต้องยกการท่องสูตรคูณที่เป็นหลักฐานชัด ประโยชน์ของขั้น ๑ (ผิว) เราโพล่ง “เจ็ดสี่ยี่สิบแปด” โดยไม่ต้องเริ่ม “เจ็ดหนึ่งเจ็ด เจ็ดสองสิบสี่ ไปถึงเจ็ดสี่ยี่สิบแปด” เพราะจำจากท่อง การคิดว่ามีเครื่องคิดเลขแล้วไม่ต้องจำ เป็นความคิดที่ผิดมากๆ ทำให้คิดในใจไม่เป็น ประมาณค่าไม่ได้ ขาด sense ทางเลขคณิตศาสตร์หลายอย่าง

     การเรียนรู้ระดับผิว (และระดับลึก) ประกอบด้วย ๒ ขั้นตอนคือ การรับรู้ และการหลอมรวม ในขั้นตอนรับรู้ วิธีจัดการเรียนรู้ทำโดยให้นักเรียนสรุป (summarize) และบอกโครงเรื่อง (outline) ของการเรียน ส่วนขั้นตอนหลอมรวม เรียนรู้ได้ โดยให้นักเรียนทำข้อทดสอบ หรือปฏิบัติ และได้รับคำแนะนำป้อนกลับ(๕) 

      เขาเปรียบเทียบการเรียนช่วงนี้กับการเริ่มหัดขับรถ ซึ่งต้องเริ่มที่การเรียนรู้ระดับผิวก่อน ได้แก่ ทำความรู้จักกฎจราจร และป้ายจราจร แล้วจึงทำความรู้จักรถยนต์ ได้แก่ พวงมาลัย เกียร์ คันเร่ง เบรค กระจกมองหลัง ฯลฯ แล้วฝึกวิธีหมุนพวงมาลัย เปลี่ยนเกียร์ เหยียบ - ถอนคันเร่ง เหยียบ - ถอนเบรก ขยับกระจกมองหลัง นี่คือความรู้ระดับผิว ที่มักเรียกกันว่า เบสิก ในขั้นตอนแรก คือการรับรู้ ในขั้นนี้ การสอนเทคนิคการขับรถบนท้องถนน เป็นการสอนที่สูญเปล่า ไร้ประโยชน์ ยังไม่ถึงเวลา 

     ขั้นตอนที่สอง คือการทำความเข้าใจในเรื่องการหัดขับรถก็คือ การฝึกขับรถให้รถเคลื่อนที่อย่างราบเรียบไม่กระตุก เลี้ยวโค้งได้อย่างราบรื่นไม่ปีนขอบถนนขับเดินหน้าถอยหลังได้ ถอยหลังเข้าจอดชิดขอบทางได้ ฯลฯ ในขั้นตอนนี้ ต้องการครูฝึกคอยให้คำแนะนำและคำแนะนำป้อนกลับมากมาย ขั้นตอนนี้เรียกว่า ขั้นหลอมรวม (consolidation)(๖) 

     หัวใจของผู้ทำหน้าที่ครูคือต้องสังเกตให้เห็นความก้าวหน้า (หรือไม่ก้าวหน้า) ของการเรียนรู้ของศิษย์เป็นรายคน ให้คำแนะนำป้อนกลับ และสังเกตผลกระทบของสิ่งที่ครูปฏิบัติ ต่อการเรียนรู้ของศิษย์ นี่คือหลักการของการเรียนรู้อย่างเห็นผล

ประจักษ์ชัด 

(๕)ผมคิดว่าการหลอมรวมที่สุดยอดคือให้นักเรียนออกข้อสอบครับ ให้ครูถอดการรู้ระดับต่างๆ ของนักเรียนจากความซับซ้อนของข้อสอบ ยิ่งเป็นข้อสอบที่เอาบริบทใกล้ตัวมาเดินเรื่องก็ยังจะประเมินการหลอมรวมได้หลายมิติมาก

(๖) สอบเอาใบขับขี่จากปฏิบัติ ไม่ใช่ทำข้อสอบในกระดาษ เพราะการขับรถเป็นทักษะที่ได้จากการปฏิบัติบ่อยๆ จนสามารถทำได้จากการคาดการณ์ที่เกิดจากการมีปฏิสัมพันธ์ระหว่างมือ เท้า ตา ความเร็ว ระยะทางสิ่งแวดล้อมใกล้ตัวรถ ฯลฯ ตอนผมทำใบขับขี่ที่ออสเตรเลียผมสอบกระดาษเสร็จแล้ว จนท. ถามว่าเคยขับรถเลนซ้ายมาก่อนไหม เคยมีอุบัติเหตุไหม ผมตอบว่าเคยขับในกรุงเทพ ไม่มีอุบัติเหตุ เขาว่า “In Bangkok!, no accident, OK you pass”

     หนังสือเล่มนี้เน้นเฉพาะการเรียน เพื่ออ่านออกเขียนได้ (literacy) ดังกล่าวแล้วในตอนที่ ๑ คือเน้นที่การอ่าน เขียน ฟัง พูด คิด ซึ่งแค่นี้ก็เป็นการสอนที่ซับซ้อนมาก  เพราะนักเรียนจะต้องใช้ทักษะเหล่านี้เพื่อหาความรู้เพิ่ม เพื่อวิเคราะห์แนวความคิด เพื่อการแสดงออก และเพื่อสร้างความรู้ใหม่ที่อาจนำไปใช้โดยผู้อื่น 

โปรดอย่าเข้าใจผิดว่า การรับความรู้เป็นทักษะการเข้ารหัส และแปลรหัส เป็นตัวๆ ไป

เด็กอนุบาลมีความสามารถรับความรู้ และพัฒนาทักษะเป็นด้านๆ และพัฒนาสู่การคิดซับซ้อน หากมีเวลาและได้รับการสอนที่ดี ในด้านวิธีการรับความรู้ วิเคราะห์ความคิด ฯลฯ โดยการเรียนรู้เหล่านี้เริ่มจากการเรียนรู้วิธีรับความรู้ที่ดี โดยมีปัจจัยสำคัญ ๔ ประการคือ 

มีข้อเตือนใจ ๒ ประการสำหรับครู สำหรับการจัดการเรียนรู้เพื่ออ่านออกเขียนได้(๗) 

  ๑. ครูส่งสัญญาณเป้าหมายการเรียนรู้ และเกณฑ์ความสำเร็จ อย่างชัดเจนเพื่อให้เด็กรู้ว่า ตนกำลังเรียนอะไร ทำไมต้องเรียน และนักเรียนจะรู้ได้อย่างไรว่าตนเรียนบรรลุเป้าหมาย รวมทั้งเพื่อให้นักเรียนมีบทบาทในการเรียนรู้มากที่สุด

  ๒. ครูไม่ยึดมั่นวิธีการจัดการเรียนการสอนรูปแบบใดรูปแบบหนึ่ง มุ่งมั่นที่การเรียนรู้ของศิษย์ โดยครูจ้องประเมินผลของการกระทำของตนต่อการเรียนรู้ของศิษย์อยู่ตลอดเวลา หากพบว่าไม่เกิดการเรียนรู้ ครูต้องเปลี่ยนวิธีการ(๘)


(๗) PISA เราได้คะแนนน้อยเรื่อง reading literacy สพฐ. น่าจะเอาประเด็นนี้มาลอง

(๘) อ่านแล้วเข้าใจได้ว่า formative assessment + creative thinking + facilitating technique เป็น
สิ่งที่ต้องเร่งพัฒนาครู

    ความสำเร็จในการเรียนขึ้นอยู่กับความรู้เดิม การเรียนรู้เป็นกระบวนการต่อยอดความรู้เดิม หากครูสอนความรู้ใหม่ที่นักเรียนไม่มีความรู้เดิมไว้รองรับ การเรียนรู้ก็ไม่เกิด ดังนั้นครูจึงต้อง (๑) ตรวจสอบว่านักเรียนมีความรู้เดิมแค่ไหน และ (๒) จัดกระบวนการเรียนรู้เพื่อต่อยอดหรือยกระดับจากความรู้เดิม(๙)

     ความรู้เดิมของนักเรียนในเรื่องใดเรื่องหนึ่งอาจเป็นเสี่ยงๆ เลือนราง ไม่ครบ และยุ่งเหยิง และที่ร้ายที่สุดคือ รู้มาผิดๆ ครูจึงต้องมีเครื่องมือประเมินความรู้เดิมของนักเรียน และดำเนินการประเมิน เครื่องมือที่เขาแนะนำคือ anticipation guide 

(อ่านเพิ่มเติมได้ใน https://bit.ly/2WnRaQm ) หลักการคือ ครูเตรียมกระดาษหนึ่งหน้า แบ่งเป็น  ๓ ช่อง ช่องกลางเป็นช่องหลัก เขียนข้อความที่เป็นความรู้เดิม ช่องซ้ายเป็นช่องก่อนเรียน ช่องขวาเป็นช่องหลังเรียน ให้นักเรียนเขียนแค่ A (agree) หรือ D (disagree) 

การตอบอาจให้นักเรียนทำคนเดียว หรือร่วมกันทำสองสามคนก็ได้ โดยอาจมีช่องเพิ่มให้บอกเหตุผลว่าทำไมเห็นด้วย หรือไม่เห็นด้วย 

     จะเห็นว่า anticipation guide จะช่วยทั้งครูและนักเรียน ช่วยให้ครูรู้ว่านักเรียนแต่ละคนมีความรู้เดิมแค่ไหน ในลักษณะใด ช่วยให้นักเรียนได้ฟื้นความรู้เดิม และทำให้มั่นคงแข็งแรงขึ้น เตรียมพร้อมรับความรู้ใหม่ 

 
     ผมตีความว่า anticipation guide เป็นทั้งตัวกระตุ้นความรู้เดิม และเป็นทั้ง ตัวไกด์เป้าหมายการเรียนรู้ เป็นเครื่องมือง่ายๆ ใช้เวลาไม่กี่นาที แต่มีพลังช่วยการเรียนรู้ได้มาก 

(๙) มี TED Talk การศึกษาตอนหนึ่งที่บอกว่าเมื่อเรียนชั้นที่ ๑ เราผ่าน ๘๐% ได้ A พอขึ้นชั้น ๒ ปรากฏว่า  ๒๐% ที่ไม่ผ่านนั้นมัน essential มาก ชั้น ๒ จึงผ่าน ๕๐ ไม่ผ่าน ๕๐ แล้วการผ่านจะน้อยลงเรื่อยๆ ไปจนจบโดยไม่รู้อะไรเลย เหมือนการรับมอบการก่อสร้าง ฐานรากใส่เหล็กขนาดเล็กไป ๒๐% ถือว่าผ่าน ให้เทคาน ปูนคาน set ตัวได้ ๘๐% ถือว่าผ่านให้เทพื้น อย่างนี้อาคารพัง

การฝึกทักษะการอ่านขั้นรับรู้ ขั้นหลอมรวม และขั้นลึก ต้องการการสอนอย่างมีหลักการและวิธีการ ตลอดช่วงชั้นอนุบาลถึง ม. ๖ เป็นเรื่องที่ต้องเรียนรู้ม่สามารถเรียนได้ด้วยตนเองตามธรรมชาติเหมือนอย่างการพูด เพราะการพูดเป็นสัญชาตญาณตามธรรมชาติของมนุษย์ที่วิวัฒนาการมากับความเป็นมนุษย์ เมื่อเวลาระหว่าง ๑.๗๕ ล้านปี ถึง ๕ หมื่นปีมาแล้ว แต่ตัวหนังสือและการอ่าน เป็นสิ่งที่

มนุษย์สร้างขึ้นเมื่อประมาณ ๖ พันปีมานี้เอง โดยที่มนุษย์ต้องใช้โครงสร้างการพูดในชีวิตประจำวันช่วยฝึกการอ่าน การฝึกให้สมองคุ้นเคยกับการอ่าน ต้องการการดำเนินการที่จำเพาะ ที่เรียกว่า “การสอนอ่านที่ได้ผลดี” (effective reading 

instruction) อ่านเพิ่มเติมได้ใน https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/10573560802683523 


(๑๐) ภาษาอังกฤษใช้ cloze technique ได้ดีกว่าภาษาไทย เพราะ structure ประโยคชัดเจน ผู้เรียนเริ่มจากวิเคราะห์ว่าคำปริศนาเป็นคำประเภทใดก่อน จากนั้นจึงวิเคราะห์ว่าเป็นคำที่มีความหมายใด และจึงดึงคำศัพท์จากคลังมาใช้ คำตอบค่อนข้างชัดเจน แต่กับภาษาไทยวิธีนี้น่าจะไม่ง่าย ซึ่งในความไม่ง่ายนี้ก็น่าสนใจมากที่น่าจะสร้างความหลากหลายของคำตอบในการเรียนรู้ ทำให้เกิดข้อวิพากษ์ไปถึง critical thinking ได้ (ครูต้องเก่งมากๆ)

ทักษะการอ่านประกอบด้วย ๖ ทักษะย่อย ที่ในที่สุดจะรวมกันเข้าเป็นหนึ่งเดียว ได้แก่

๔ ทักษะแรกเมื่อฝึกดีแล้วก็เป็นอันจบ ไม่ต้องฝึกต่อ ครูต้องเอาใจใส่ ๓ ทักษะแรกจริงจังเพียงแค่ถึง ป. ๓ เท่านั้น และเอาใจใส่สอนทักษะที่ ๔ ไปถึงประมาณ ม. ๒ สี่ทักษะนี้รวมเรียกว่า constrained skills คือมีขอบเขตแน่นอนตายตัว เช่น ภาษาไทยมีพยัญชนะ ๔๔ ตัว สระ ๒๑ รูป วรรณยุกต์ ๕ ตัว แต่ ๒ ทักษะหลังจะมีการเรียนรู้และพัฒนาไปตลอดชีวิต และครูต้องเอาใจใส่พัฒนาให้ศิษย์ไปจนจบ ม. ๖ สองทักษะหลังรวมเรียกว่า unconstrained skills

ผมขอเสนอว่า น่าจะมีทักษะย่อยที่ ๗ ของการอ่านคือ อ่านรู้ความงาม ได้อารมณ์และสุนทรียภาพ ซึ่งเข้าใจว่าครูไทยเอาใจใส่อยู่แล้ว 

และในกรณีนี้ สัญลักษณ์ของการอ่านขยายไปสู่สัญลักษณ์ที่ไม่ตายตัวด้วย คือทัศนศิลป์ อ่านรู้ความงามน่าจะรวมอยู่ใน unconstrained skills(๑๑) 

ครูมีหน้าที่ต้องสอนทั้ง constrained skills และ unconstrained skills โดยเฉพาะอย่างยิ่งครูชั้นประถมศึกษา พื้นฐานสำคัญคือ การฝึกออกเสียง สัมพันธ์กับตัวอักษร เชื่อมโยงไปสู่การตีความตัวหนังสือที่ตามกันมาเป็นทิวแถว ทั้งหมดนั้น ก็เพื่อฝึกสมองให้คล่องแคล่ว ทำได้อย่างเป็นอัตโนมัติ ซึ่งหมายความว่า โครงสร้างของสมองได้เปลี่ยนแปลงไป ให้รับรู้และเข้าใจความหมายของภาษาเขียนได้โดยอัตโนมัติ และบรรจุทักษะนี้ไว้ในความจำระยะยาว (longterm memory) โดยครูต้องเข้าใจว่าศิษย์แต่ละคนกำลังเรียนได้ถึงขั้นไหน ต้องการความช่วยเหลือตรงจุดไหน(๑๒) 


(๑๑) ผมขอเพิ่มการอ่านรู้ความคิดซ้อนเร้น (ระหว่างบรรทัด) ต้องอ่านทั้งเรื่องให้เข้าใจจึงจะเห็นเจตนาที่ซ่อนเร้น เด็กที่มีทักษะนี้จะมีภูมิคุ้มกันด้านการรับรู้ข้อมูลข่าวสารช่องทางอื่นที่ไม่ใช่แค่จากการอ่าน

(๑๒) บันทึกตอนนี้ทำให้ผมนึกถึงเทคนิค think aloud ของ meta - cognition เขาว่าเราคิดอะไรก็ให้ออกเสียงมา มันจะช่วยให้เกิดอภิปัญญาได้ คือรู้กระบวนการคิดของตนเองง่ายขึ้น ใน YouTube มีเรื่องนี้อยู่

ภาษาพูด เรียนรู้อย่างเป็นธรรมชาติ ภาษาเขียน เรียนรู้อย่างมีวิชาการ ต้องมีครู และหากมีการสอนผิดๆ อาจก่อผลร้ายต่อชีวิตของเด็กไปตลอดชีวิต เพราะนี่คือพื้นฐานไปสู่การเรียนรู้ขั้นสูงต่อไปในชีวิต 

เป็นการให้ผู้เรียนฝึกปฏิบัติ หรือทำเอง ครูคอยให้คำแนะนำป้อนกลับ แก้ไขการออกเสียง บอกคำอ่านที่ถูกต้อง บอกเป้าหมายและคุณค่าของการเรียนรู้ในขั้นนี้ว่ามีความหมายต่อชีวิตภายหน้าอย่างไร EF ของ direct instruction = ๐.๕๙